📍 Inleiding
Nadat iemand tot het besef is gekomen dat hij zelf bestaat (zoals besproken in punt 1: “Ik besta, want ik ervaar mijn bestaan”), dient zich een fundamentele vervolgvraag aan: is er ook iets buiten mijzelf? Bestaat de wereld om mij heen werkelijk, of is het slechts een illusie, een droom of een projectie van mijn eigen geest?
Deze vraag lijkt abstract, maar heeft diepgaande gevolgen. Want als we geen zekerheid hebben over de werkelijkheid buiten onszelf, dan stort het bouwwerk van alle andere kennis en religieuze overtuiging in.
🧠 Kalām en het Bewijs van de Externe Wereld
De klassieke geleerden van de ʿilm al-kalām hielden zich actief bezig met deze vraag. In het bijzonder vinden we bij de mutakallimūn (islamitische theologen) een systematische weerlegging van solipsisme — het idee dat alleen het eigen bewustzijn zeker is en dat alles buiten de geest twijfelachtig is.
🧩 1. Al-Iḥsās ad-Dharūrī (Onmiddellijke Zintuiglijke Gewaarwording)
De eerste laag van kennis bij de mutakallimūn is wat zij al-ʿilm aḍ-ḍarūrī noemen: noodzakelijke, intuïtieve kennis.
Volgens Imām al-Juwaynī (d. 478 AH) in zijn werk al-Irshād, behoort zintuiglijke waarneming (al-iḥsās) tot deze noodzakelijke kennis:
❝ ونعلم بالضرورة أنا نحسّ بالأشياء، ونميز بين الحار والبارد، والحلو والمر، وهذا لا يمكن إنكاره إلا على وجه المكابرة. ❞
“Wij weten met zekerheid dat wij zintuiglijk dingen waarnemen en onderscheid maken tussen heet en koud, zoet en bitter. Dit valt niet te ontkennen behalve door koppigheid.”
(al-Irshād, hoofdstuk over kennis)
Zintuigen zijn dus bronnen van primaire kennis. Ze kunnen in detail fouten maken, maar het feit dat wij iets waarnemen duidt op het bestaan van een extern iets.
🧩 2. Al-Tanāquḍ wal-Iltizām (Tegenspraak en Onafhankelijkheid)
De mutakallimūn stellen dat wat wij waarnemen, niet volledig afhankelijk is van onze wil. De wereld gehoorzaamt niet aan onze verlangens. Als alles slechts in onze geest zat, waarom hebben we dan geen volledige controle over de dingen die gebeuren?
Imām Fakhr ad-Dīn ar-Rāzī (d. 606 AH) bespreekt in al-Maṭālib al-ʿĀliya dat de autonomie van de waarneming bewijst dat het geen zelfgegenereerde illusie is:
❝ لو كان العالم خيالًا لكان تابعًا لتصوراتنا وإرادتنا، ولكنا نرى العالم يخالف أهواءنا ومخاوفنا، فلا يكون خيالًا. ❞
“Als de wereld slechts een illusie was, zou hij onderworpen zijn aan onze verbeelding en wil. Maar we zien dat de wereld ons vaak tegenwerkt, en dus kan het geen illusie zijn.”
🔍 Het Solipsisme Weerlegd
Solipsisme (de gedachte dat alleen het zelf bestaat) wordt in de kalām-traditie gezien als een vorm van filosofisch zelfbedrog (ghurūr). Het ondermijnt de grondslagen van:
- Kennis (ʿilm)
- Logica (manṭiq)
- Morele verantwoordelijkheid (taklīf)
Want als de wereld niet werkelijk is, wat betekenen dan goed en kwaad? Wie worden er geraakt door onze daden? En wat is dan de zin van openbaring?
☠️ De Gevaren van het Ontkennen van de Werkelijkheid
Het verwerpen van een objectieve buitenwereld leidt niet alleen tot epistemologische problemen, maar ook tot spirituele en ethische ontsporing:
❗ 1. Geen verantwoordelijkheid
Als de wereld slechts een droom is, waarom zou men zich dan verantwoordelijk voelen voor zijn daden?
❗ 2. Ontkenning van Goddelijke Tekens
De Qurʾān verwijst voortdurend naar āyāt fī al-āfāq — tekenen in de wereld. Als de wereld niet werkelijk is, verliezen deze tekenen hun betekenis:
﴿ سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي ٱلْآفَاقِ وَفِيٓ أَنفُسِهِمْ ﴾
“Wij zullen hun Onze tekenen laten zien in de werelden en in henzelf…”
(Sūrat Fuṣṣilat 41:53)
❗ 3. Uiteindelijk nihilisme
Zonder externe werkelijkheid vervallen mensen in zinloosheid, wat kan leiden tot psychologische crises of spirituele leegte.
🕌 Islam: Een Evenwichtige Benadering
De islam erkent de werkelijkheid van de wereld als iets geschapts (makhlūq), tijdelijk (zāʾil), maar wel objectief bestaand. De wereld is niet de ultieme realiteit, maar ook geen illusie. Ze is een beproevingsplaats, vol met āyāt die wijzen op de Schepper.
✅ Samenvatting en Conclusie
- De islamitische theologie bevestigt op rationele én openbaringsgronden het bestaan van een externe werkelijkheid.
- Klassieke bronnen zoals al-Irshād, al-Maṭālib al-ʿĀliya en het Qurʾān zelf verwerpen het idee dat de wereld slechts een droom of illusie is.
- Het ontkennen van de buitenwereld leidt tot het ondergraven van kennis, verantwoordelijkheid en zingeving.
- De werkelijkheid is echt, onafhankelijk van onze geest, en vormt een van de primaire middelen om Allah te leren kennen.
👉 Conclusie: Er bestaat een externe werkelijkheid buiten het zelf, en het erkennen daarvan is een noodzakelijke stap in zowel rationeel denken als spirituele groei.